Cəmiyyətimizin demokratikləşməsi istiqamətində aparılan işlər bütün sahələrdə olduğu kimi xalq təhsilinin idarə edilməsinə də öz təsirini göstərmişdir. Son vaxtlar təhsil sisteminin bu sistemə daxil olan təhsil müəssisələrinin idarə edilməsində demokratikləşdirmənin ön plana çəkilməsi və bu sahədə müəyyən dəyişikliklər edildiyi diqqəti cəlb edir. Əvvəlki illərdəkindən fərqli olaraq, indii tədris müəssisələrinin, o  cümlədən ümumtəhsil məktəblərinin idarə edilməsində kollegial orqanların təşkilatçılıq fəaliyyətinə geniş şərait yaradılır.

 

Pedaqoji Şura, metodbirləşmələr, valideyn komitəsi, istehsalat müşavirəsi, direktoryanı müşavirə və sair kimi məktəbdaxili kollegial orqanların sırasına məktəb konfransı, məktəb Şurası da daxil edilmişdir.

Cəmiyyətin idarə edilməsində çoxpartiyalılığın sürətlə genişləndiyi, təhsil sahəsində özəl bölmənin artdığı nəzərə alınarsa, gələcəkdə müxtəlif tipli məktəblərin idarə edilməsində təşkilatçılıq funksiyasını həyata keçirə biləcək kollegial orqanların sayının arta biləcəyini istisna etmək olmaz. Sayından və mahiyyətindən, siyasi tabeliyindən asılı olmayaraq məktəbdaxili kollegial orqanların hamısı bir məqsədə-məktəbin düzgün idarə edilməsinə xidmət etməlidir.

 

Məlumdur ki, məktəbin idarə edilməsində təkcə təkbaşçıların-məktəb rəhbərlərinin iştirakı kifayət deyildir. Bu işdə kollegial orqanların yaxından iştirakı vacibdir. Əlbəttə, onların idarəetmə fəaliyyəti məktəb rəhbərlərinin təşkilatçılıq fəaliyyətindən təcrid oluna bilməz.Ona görə də kollegial orqanların təşkilatçılıq funksiyası idarəetmə kollegiallıq və təkbaşçılığın vəhdəti prinsipi zəminində həyata keçirilməlidir.

Məktəbin indiki inkişaf mərhələsində fəaliyyət göstərən kollegial orqanlar içərisindən kollegiallıq və təkbaşçılığın vəhdətini özündə tam əks etdirən məktəb pedaqoji şurasıdır. Ümumtəhsil məktəbi Əsasnaməsində metodik şura adlandırılan bu kollegial orqan çox qədim tarixə malik olub bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmidir.

 

Pedaqoji Şura ictimai-dövlət idarəetmə orqanı kimi hər tərəfli yeniləşmə xətti məktəbi keyfiyyətcə yeni səviyyəyə qaldırmağı təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi qarşıya qoyur. Çünki cəmiyyətin mədəni, əqidəli, fəal, axtaran, demokratiya, kollektivlərin təsərrüfat müstəqilliyi şəraitində, iqtisadi və sosial məsuliyyətin artdığı dövrdə yaşayış işləməyi bacaran vətəndaşa olan ehtiyacını ödəməkdə ümumtəhsil məktəbinin rolu olduqca böyükdür. 

Məhz buna görə də onun idarə edilməsini cəmiyyətin strateji inkişaf xəttinə uyğun şəkildə qurmaq vacibdir. şdarəetmənin təşkilat strukturlarının təkmilləşdirilməsi sahəsində baş verən dəyişikliklər bütün təhsil sisteminin, o cümlədən ümumtəhsil, texniki peşə və orta ixtisas məktəbinin idarə edilməsində də öz əksini tapmalıdır.

İndi siyasi sistemimizin inkişafının əsas problemi hakimiyyətin və idarəetmənin elə mexanizmini yaratmaqdan ibarətdir ki, burada təsirli demokratik nəzarət dəqiq qaydaya salınsın, müvafiq hüquqi üsullar hazırlansın. Elə üsullar ki, çox mühüm siyasi məsələlərin, dövlət məsələlərinin həllində təsadüf ünsürünü xeyli azaltsın, heçə endirsin, siyasi sistemimizin bütün mərtəbələrində subyektivizm imkanlarını istisna etsin. Ona nail olmaq lazımdır ki, prinsipial qərarlar xalqın fəal iştirakı ilə hazırlanıb qəbul edilsin. Bu sözlər bilavasitə məktəbi idarəetmə mexanizminə də şamil edilə bilər.

Ümumtəhsil məktəbinin həm strukturu, həm də məzmununda baş verən proseslər ona rəhbərliyin məzmun və formaca yeni mahiyyət kəsb etməsi idarəetmənin yenidən qurulmasını tələb edir. Təsadüfi deyil ki, indi orta ümumtəhsil məktəbinin ictimai-dövlət idarəsinə daha çox üstünlük verilməlidir. İctimai dövlət idarəsi isə aşkarlıq, demokratiya və özünüidarə prinsipləri əsasında həyata keçirilməlidir. Bu baxımdan məktəbi kollegial idarəetmə orqanlarının fəaliyyəti diqqəti cəlb edir.

Belə orqanlardan biri tarixən mövcud olan məktəb pedaqoji Şuralarıdır. Bu şuralar bir kollegial idarəetmə orqanı kimi məktəbin inkişaf tarixində mühüm rol oynamışdır. Bir çoxlarının güman etdiyinin əksinə olaraq, məktəbin yenidən qurulması, məktəbin yeni ictimai-dövlət idarəsi formalarının yaradılması heç də pedaqoji şuraların fəaliyyətini dayandırmayacaqdır.

 

Əksinə, onun daha səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün yeni imkanlar açacaqdır. Bu imkanların araşdırılması şuranın idarəetmə funksiyalarının öyrənilməsi, onların həyata keçirilməsi yollarının tədqiqi maraq doğurur. Həm də ona görə daha çox maraq doğurur ki, pedaqoji ġura təkcə ümumtəhsil məktəblərini əhatə etmir. Belə şuralar texniki-peşə və orta ixtisas məktəblərində də fəaliyyət göstərir. 

Doğrudur, orta məktəblərin pedaqoji şurası haqqında Əsasnamə texniki-peşə və orta ixtisas məktəblərindəki pedaqoji şuraları nəzərdə tutmur. Lakin vəzifə və səlahiyyətləri baxımından bu şuralar arasında əsaslı fərq yoxdur. Özəl tədris müəssisələrinin pedaqoji şuraları özünəməxsus normativ və sənədlər əsasında fəaliyyət göstərsə də aparılan təhlil bütün pedaqoji şuraların iş prinsiplərinin yaxınlığını təsdiq edir. Ona görə də nümunə üçün ümumtəhsil orta məktəbində fəaliyyət göstərən Pedaqoji Şuranı tədqiq etməyə üstünlük verdik. 

İdarəetmənin təşkilat strukturlarının təkmilləşdirilməsi, onun demokratik əsaslarının qüvvətləndirilməsi tələbi Pedaqoji Şuranın işinin məzmununda müəyyən dəyişikliklərin yaranmasına səbəb olacaqdır. Əlbəttə, həmin dəyişikliklər və yeniliklər göydəndüşmə olmayıb, indiyədək toplanmış təcrübəni dərindən öyrənilib ümumiləşdirilməsinə istinad edəcəkdir. Bu baxımdan pedaqoji şuraların rolu və mövqeyini tədqiq etmək, onların aparılması təcrübəsinin öyrənməyə ehtiyac hiss olunur.

 Pedaqoji Şura həmişə kollektiv idarəetmə orqanı olmuş və kollektivin fikrini ifadə etməyə xidmət etmişdir. Öz əsasnaməsinə görə bu orqan məktəb haqqında direktiv qərarların yerinə yetirilməsində, tədrisin yüksək elmi səviyyəsinin təmin edilməsində şüurlu, hərtərəfli inkişafa, həm fiziki, həm də əqli əmək bacarığına malik məktəbli gənclərin tərbiyə olunmasında və hazırlanmasında məktəbin, ailənin və əmək kollektivlərinin səyini birləşdirməyə xidmət etməlidir.

 

 

Ümumtəhsil məktəblərinin pedaqoji Şuraları haqqında Əsasnamədə Şuranın məktəb haqqında hökumət qərarlarının yerinə yetirilməsində, tədrisin yüksək elmi səviyyəsinin təmin edilməsində şüurlu, hərtərfli inkişafa, həm fiziki, həm də əqli əmək bacarığına malik məktəbli gənclərin tərbiyə olunmasında və hazırlanmasında məktəbin, ailənin və əmək kollektivlərinin səyini birləşdirən «daim fəaliyyətdə olan» orqan kimi təşkil edilidyi göstərilir.

 

Şuranın tərkibinə məktəbin pedaqoji işçiləri, şagird ictimai təşkilatlarının nümayəndələri, kitabxanaçı, tibb işçiləri, valideyn komitəsinin sədri, baza müəssisəsinin nümayəndələri, yaşayış yerlərində uşaq və yeniyetmələrlə tərbiyə işi aparan təşkilatçı-müəllimlər, istehsalat təlim ustaları daxildirlər. Şuranın iclaslarına lazım gələrsə başqa şəxslər də dəvət oluna bilər. Mövcud qaydalara görə pedaqoji şuranın sədri məktəbin direktorudur. Onun katibi isə şuranın tərkibindən açıq səsvermə yolu ilə seçilir.

 

Şuranın iclaslarının ildə 4 dəfədən az olmayaraq çağırılması və «zəruri hallarda», «lazım gələrsə» növbədənkənar iclasların da keçirilə bilməsi Əsasnamədə öz əksini tapır. Pedaqoji Şuranın özünün təsdiq etdiyi iş planı ( fəaliyyət planı ) ilə işləməsi, qərarların ġura üzvlərinin azı üçdə ikisinin iştirakı və səs çoxluğu ilə qəbul olunması, onların bütün məktəb işçiləri üçün məcburiliyi, qərar qəbulu zamanı səslərin tən gəldiyi şəraitdə sədrin səsinin həllediciliyi, şuranın qərarı ilə razılaşmadıqda direktiv təhsil orqanlarının işə qarışması qaydaları Əsasnamə ilə müəyyən edilir. Məktəb direktoru və onun müavinləri pedaqoji şuranın qərar və tövsiyələrinin yerinə yetirilməsini təmin edir və görülmüş işlər barədə növbəti iclaslarda məlumat verirlər.

Məktəbin pedaqoji kollektivinin qüvvəsini təlim-tərbiyə işinin səviyyəsini yüksəltmək üçün birləşdirmək, pedaqoji elmin nailiyyətlərini və qabaqcıl pedaqoji təcrübəni praktikaya tətbiq etmək pedaqoji Şuranın başlıca vəzifələri hesab edilir. Şuranın səlahiyyət dairəsi, eləcə də müzakirə və həll edəcəyi məsələlərin coğrafiyası olduqca genişdir. Məktəbdə aparılan işlərin başlıca istiqamətləri üzrə bir çox məsələlər şuranın müzakirə obyekti olur. Bu baxımdan şuranın müzakirə edə biləcəyi məsələlərin coğrafiyası həddindən artıq genişdir.

İdarəetmənin demokratikləşdirilməsi heç də məktəb rəhbərlərinin hüquq və səlahiyyətlərinin heçə endirilməsini tələb etmir, əksinə, onların görüləcək iş üçün məsuliyyətlərini artırır. İnzibati-bürokratik, amirlik idarəetmə metodlarının ictima-dövlət idarəetmə metodları ilə əvəz edilməsi məktəb direktoru və onun müavinlərinin bu və ya digər məsələləri  təkbaşına  həll edə bilmək səlahiyyətlərini əllərindən almır. Elə məsələlər vardır ki, onları məktəb rəhbərləri öz hüquq və vəzifələri çərçivəsində həll etməlidirlər. Belə məsələlərin kollegial həllini gözləmək süründürməçiliyə, əsl bürokratizmə aparıb çıxara bilər.  

Tədqiqat prosesində məktəb pedaqoji Şuralarının fəaliyyətinin öyrənilməsi nəticələrinin təhlili göstərdi ki, səriştəli, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik olan məktəb rəhbərləri pedaqoji şuranın fəaliyyətində müəyyən sistem yarada bilmişlər. Belə sistemin mövcud olduğu məktəblərdə pedaqoji ġura, üzərinə düşən idarəetmə funksiyasını müəyyən dərəcədə yerinə yetirə bilir.  

 

Aktuallıq, kollegiallıq, kollektivçilik, aşkarlıq, konkretlilik, razılaşdırma, nəzəriyyə ilə praktikanın vəhdəti və təsirlilik belə prinsiplərdəndir. Həmin prinsiplərin hər biri pedaqoji şura fəaliyyətinin ayrı-ayrı mərhələlərində müxtəlif təsir səviyyəsinə malik olur. Belə ki, pedaqoji şuranın keçirilməsinin bir mərhələsində prinsiplərin hamısı deyil, onlardan biri və ya bir neçəsi vacib ola bilir. Başqa şəkildə desək, müəyyən bir mərhələ üçün riayət edilməsi vacib olan bir prinsip digər mərhələdə o qədər də vacib olmaya bilər. Bunu aydın təsəvvür etmək üçün pedaqoji Şuranın fəaliyyət mərhələlərini və həmin mərhələlərdə rəhbər tutulası prinsipləri nəzərdən keçirməyi lazım bildik.

Bu mərhələlərdən hər birində müəyyən prinsiplərə riayət edilməsi tələb olunur. Hansı mərhələdə hansı prinsiplərə üstünlük verilməli olduğunu təsəvvür etmək üçün ayrı-ayrı prinsiplərin doğurduğu tələbləri araşdıraq.

 

Bu prinsip pedaqoji şura fəaliyyətinin bütün mərhələlərini əhatə etsə də onların hamısında eyni təsir səviyyəsinə malik olmur. Məsələn, işin planlaşdırılması mərhələsində aktuallığa riayət olunması səviyyəsi icraya nəzarət mərhələsindəkindən daha üstündər. Şura iclaslarını planlaşdırarkən təlimtərbiyə işini yenidən qurmaq sahəsində müasir məktəbin qarşısında duran möhtəşəm vəzifələrin həlli üçün daha aktuallıq kəsb edən məsələlərin düzgün seçilməsinin əhəmiyyəti böyükdür.

 

İşin başlanğıc mərhələsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən aktuallıq prinsipi sonrakı mərhələlərdə də nəzərdən qaçırılmamalıdır. İstər məsələnin iclasa hazırlanmasında, istər müzakirənin gedişi zamanı çıxışların istiqamətləndirilməsində, istər qəbul ediləcək qərarın hər bir maddəsinin formalaşmasında, istərsə də icraya nəzarət zamanı hansı məsələlərin diqqət mərkəzində saxlanmalı olduğununmüyyənləşdiril-məsində aktuallığın gözlənməsi vacibdir.

 

 

Əhəmiyyətlilik tələbi pedaqoji Şurada ayrı-ayrı fənlərin tədrisinə, məktəb işinin konkret sahəsinə aid xüsusi məsələlərin müzakirəsini inkar edir. Belə məsələlərin müzakirəsi nə qədər vacib olsa da onun pedaqoji Şuranın gündəliyinə daxil edilməsi münasibəti bilinmir. Məsələn, «şagirdlərin bilik keyfiyyətinin yüksəldilməsində təkrarın rolu» kimi məsələ maraqlı və vacib olsa da onun metodbirləşmələrdə və ya seminarlarda, yaxud da direktoryanı müşavirələrdə müzakirəsi daha münasibdir.

Aktuallıq prinsipinin doğurduğu tələblərdən biri də perspektivlilik və münasiblikdir. Seçilən mövzu zaman aktual hesab olunur ki, onun müzakirəsinin həmin tədris üçün perspektivi olsun. Perspektivlik münasibliklə sıx bağlıdır. Hansı məsələnin tədris ilinin hansı dövründə müzakirə edilə bilməsi münasiblik tələbi ilə sıx bağlıdır.

 

Ola bilər ki, dərs ilinin əvvəlində müzakirə edilmiş məsələ üzrə qəbul edilmiş qərarların həyata keçirilməsi vəziyyətinin yoxlama nəticələri həmin məsələ ətrafında daha təsirli tədbirlər görülməsi zəruriyyətini doğursun.Belə hallarda həmin məsələnin yenidən müzakirəsi münasib olub, aktuallıq kəsb edə bilər.

 

Kollegiallıq pedaqoji Şuranın mahiyyətindən doğur. Bu, kollegial idarəetmə təşkilatı olduğundan onun istər planlaşdırılmasında, istər hazırlanmasında, istər iclasın gedişində, istər qanunların qəbulunda, istərsə qərarların yerinə yetirilməsində və istərsə də qərarların icrasına nəzarətin əsasında həll edilməlidir.

 

 

Kollektivçilik kollegiallıqla sıx bağlıdır. Pedaqoji Şuraya məsələlərin seçilməsi, hazırlanması və onların müzakirəsində, habelə qəbul edilmiş qərarların yerinə yetirilməsində, icraya nəzarətin aparılmasında kollektivçilik təmin edilir. Lakin məsələlərin istər planlaşdırılması, istər həlli, istərsə də qərarların icrası kollektiv əməyin məhsulu olsa da, icra üçün məsuliyyət fərdi olaraq qalır. Kollektivin hər bir üzvü icra üçün kollektiv qarşısında fərdi məsuliyyət daşıyır.

 

– İclasın hazırlanmasında ġura üzvlərinin iştirakı (vəziyyətin öyrənilməsi, tövsiyə və təkliflərin

hazırlanması);

– Şura üzvlərinin iclas materialları ilə (arayış, məlumat, məruzə mətni və ya tezisləri, statistic məlumatlar, qərar layihəsi) tanış edilməsi;

– məsələlərin müzakirəsi və qərar qəbul edilməsində, eləcə də qəbul edilmiş qərarların yerinə yetirilməsində ġura üzvlərinin geniş və fəal iştirakı;

– şura üzvlərinin hər birinin şəxsi təşəbbüslə məktəb işinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən məsələləri şuranın müzakirəsinə vermək hüquqi və səlahiyyətindən istifadə etmələri.

Kollektivçilik prinsipinin şərtlərinin tam təmin edilməsi kollegial idarəetməni tamamlayır.

 

Bu prinsipə pedaqoji Şuranın fəaliyyətinin bütün mərhələlərində riayət olunmalıdır.

Aşkarlıq həyatımızın bütün sahələrində olduğu kimi, xalq təhsilini idarəetmədə və aparıcı prinsip olaraq qalır. O cümlədən, məktəbin pedaqoji Şurası da bu prinsipə ciddi riayət etmədən öz fəaliyyətini səmərəli qura bilməz.

Pedaqoji Şura üzvlərinin iştirakı ilə hazırlanmış iş planı məktəb kollektivinin bütün üzvlərinə çatdırıldığı kimi, hazırlanmış qərar layihələri də onu müzakirə edəcək adamlara əvvəlcədən bəlli olmalıdır. Qəbul olunmuş qərarlar təkcə icraçılara deyil, məktəb kollektivinin üzvlərinə məlum olmalıdır. Aşkarlıq tələb edir ki, məsələlərin müzakirəsi prosesində hadisə və faktların tam aydın şərhi verilsin, qərarların icrası və icraya nəzarət zamanı kollektiv üzvlərinin iştirakı təmin edilsin.