Məktəbəqədər yaş dövrü uşağın həm fiziki, həm psixofizioloji, həm də şəxsiyyət sahəsində inkişafının keyfiyyətcə dönüş dövrüdür. Bu dövrdə uşağın fiziki inkişafı birinci növbədə diqqəti cəlb edir. 3-6 yaşlı uşağın boyunun, çəkisi­nin artmasında nəzərə çarpacaq dəyişiklik baş verir.

Bununla yanaşı olaraq nitqin, böyüklərlə və həmyaşıdları ilə ünsiyyətin və müxtəlif fəaliyyət növlərinə cəlb olunmanın təsiri altında uşaqda yeni keyfiyyət dəyişmələri baş verir. Bütün bunlar uşağın sosial şəraitə və həyatın tələblərinə uyğunlaş­masına imkan verir.

Məktəbəqədər dövr uşağın fəaliyyətin subyekti kimi formalaşmasının ilkin mərəhələsi kimi özünü göstərir. Məqsədəyönəlişliyin əsası qoyulur. Böyüklərin qiymətləndirməsi və nəzarətinin təsiri altında bağça yaşının sonunda uşaqlar öz hərəkət və fəaliyyətlərindəki qüsurları hiss etməyə başlayırlar. Bununla əlaqədar təqlid obyektləri dəqiqləşməyə başlayır. Məktəbəqədər yaş dövründə həm ümumi, həm də xüsusi qabiliyyətlərin formalaşması imkanları yaranır və özünü göstərməyə başlayır. Uşaqların təbii olaraq fiziki, sosial-emosional, əqli inkişaflarında dəyişikliklərin baş verməsi onlarda eyni zamanda müxtəlif xüsusiyyətlərin yaranmasına gətir. Aşağıda müxtəlif xüsusiyyətli uşaqlarla bağlı məlumatlar verilmişdir:

AQRESSİV UŞAQ

Əksəriyyətimizin qorxmasına baxmayaraq, uşaqların qəzəblənməyi və aqressivliyi çox təbii haldır. Uşaqlar təbiətcə qəddar ola bilməzlər. Onların  aqressiv davranışlarının daima səbəbi vardır. Qəzəb uşağınıza təsir göstərən hər-hansısa daxili və ya xarici amillərin nəticəsidir.  Adətən aqressiya - daxili narahatlılığın, ətraf mühitdə baş verən hadisələrə necə reaksiyə verməli olduğlarını bilmədiklərindən yaranır.  Lakin, bəzən uşaqlara kömək etməsək, bu davranış  daimi xarakter alıb, zamanla onu şəxsi xüsusiyyətinə də çevrilə bilər.

Sizin uşağınızın aqressiv davranışını səbəbləri

Onu incidirlər və ya xətrinə dəyirlər. Uşağa qarşı olan ədalətsiz yanaşma onda təbii qəzəb hissi yarada bilər, hansı ki, müvafiq olaraq onda özünü müdafiyə etmə mövqeyinı salır.

Onun şəxsi sərhədlərinin pozulması: Onun oyuncaqlarının icazə almadan götürmək, onu vurmaq, oyunu dayandırmaq və s.

Yorulub, xəstələnib və ya qorxması. Qəzəb çarəsizliyinin, gücsüzlüyünün göstəricisi ola bilər

Yetərli dərəcədə diqqət almaması. Uşaq sevgi və qayğı yetərsizliyi yaşadıqda, aqressiya və qəzəblə diqqəti özünə cəlb edir. 

Ailədə kimsə acıq və ya gizli aqressiv davranış göstərir. Uşaq valideynlərinin davranışı təkrarlayır və hesab edir ki, bu davranış təbiidir

Özünü hər-hansısa səbəbdən müdəfiyəsiz hiss edir.  O digərlərinə birinci hücum edərək, sanki o təsəvvüründəki aqressoru “qabaqlayır”.

Daima özü haqqında narazıçılıqlar eşitdiyi üçün, o özünü “pis uşaq” hesab edir.  Bu yaş dövründə uşaqlar tənqidi və narazılığı özü ilə daşıya bilmir, digərlərin günahlandıraraq və tənqid edərək onlardan canını qurtarmaq istəyir

Hər-hansısa travmatik bir hadisə ilə qarşılaşıb: kədər, yaşadığı mühitinin dəyişməsi, güclü qorxu, şiddət və ya stress

Aqressiv davranışın növləri: Aqressiv davranış müşahidə ola bilər:

Sözlü formada - uşaq qışqırır, qeyri-etik ifadələrdən istifadə edir, təhdid edir, öz həmyaşıdlarını təhqir edir.

Fiziki formada – uşaqlara və ya böyüklərə hücum edir, qışqırır, dalaşır, dişləyir, təpikləyir, itələyir, uşaqların əşyalarını ətrafa tullayır,  oyuncaqları sındırır, digər uşaqların dəftərlərini cırır və s.

Aqressiya birbaşa və ya dolayı xarakter də daşıya bilər. Uşaq ona edilən xahişləri qulaqardına vurur, sizi “eşitmir”, xəbərçilik edir, öz həmyaşıdı cəza alsın deya, hər- hansısa neqativ davranışa onu təhrik edir, digərlərini manipulyasiya edir.

Qəbul olunan aqressiv davranış növləri ( dəstəklənə blinən): Uşaqlara müxtəlif növ aqressiyanın ifadə ( dava, müharbə, partlayış və s)  olunduğu şəkilləri çəkməyə icazə vermək; əşyalarla oynamaq ( öz əli ilə yaratdığı obyetləri dağıtmaq, sındırmaq, oyuncaqları ətrafa atmaq, tullamaq);  etrazını bildirmək ( “yox” demək), lakin bunu səbəbini də izah etməklə etməsi məsləhət olunur (“niyə?”),  əşyaları sındırmaq (əgər çox dəyərli deyillərsə); yastıqları, idman oyuncaqlarını vurmaq, kimləsə güləşmək ( hər iki tərəfin razılığı ilə), idman oyunları ilə məşğul olmaq və s.

Qəbul olunmayan aqressiv davranış növləri ( mütləq dayandırılması tələb olunan):  Uşağa digər uşaqları təhqir etmək və alcaltmasına, hər növ canlı obyektlərə qarşı fiziki şiddət göstərməsınə ( heyvanlar və insanlar) , digər insanların hissləri ilə oynamasına,  onları neqativ davranışa təhrik etməsinə icazə vermək olmaz.

Böyüklər bilməlidir:

İlk öncə aqressiv davranışının səbəbini araşdırmalısınız.

Uşağın tələbatına və istəklərinə qarşı diqqətli olmalısınız. Bilməlisiniz ki, uşağın aqressiv davranışı – bəzən uşağın çarəsiz halda “günəş altında öz yerini tapma” çabasıdır.  Uşaq digər üsullarla özünü necə müdafiyə edə və ya özünə diqqəti necə çəkə bilər  bilmir.  Qəzəb onu pis insan etmir, adətən onun məmnunsuzluğun təbii göstəricisidir, özünü müdafiyə etməyə imkan verən bir energiyadır.

Bilməlisiz ki, aqressiv davranışı qəddar və ya aqressiv şəkildə aradan qaldıraraq siz o xüsusiyyəti düzəltmirsiz, əksinə daha da gücləndirirsiz. Lakin bu o demək deyil ki, siz o davranış modelinə heç diqqət yetiməməlisiniz. Belə halda uşaq hesab edə bilər ki, bu davranış böyüklər tərəfindən qəbul olunandır, və nadir (tək) davranış sonda vərdişə çevrilə bilər.  Uşaqların arzuolunmayan davranışlarına aqressiv reaksiya verməmək və bunun sistematik, davamlı olması vacibdir. Uşaqların sasdəcə müəyyən davranışını müzakirə etmək lazımdır, şəxsiyyətini deyil. Uşaq onu sevdiyinizi hiss etməlidir, lakin bu davranışınızı qəbul etmədiyinizi və dəstəkləmədiyiniz də bilməlidir.

Qəbul etməlisiniz ki, uşaqları tez-tez cəzalandırmaq, əmr vermək, qadağalar qoymaq uşağın öz qəzəbini boğmağına səbəb ola bilər. İfadə olunmayan qəzəb və ya aqressiya isə, nəticədə daxili aqressiyaya çevrilə bilər (autoaqressiya).  Məsələn, uşaq dırnaqlarını yeyir, tez-tez zədə alır, tez-tez xəstələnir və s. Nəticə etibarı ilə, bu hallar formalaşma mərhələsində olan uşağın şəxsiyyətinə təsir göstərib, onda passiv-aqressiv xüsusiyyətlətin yaranmasına səbəb ola bilər ( özündən tez çıxma, digərlərini incitmə və s.)

Baş verən hadisələrə sakit reaksiya verin, əhəmiyyətsiz və ya kiçik aqressiv davranışı bəzdən gözardına edin.  Əgər uşaq qəzəbimi sərhədlər çərçivəsində və dəstəklənən formada çıxardırsa ona bunu etməyə imkan verin, onu dinləyin və sonra diqqətni başqa şey yönləndirin.

Öz neqativ emosiyalarınızı idarə edin. Uşaq aqressiv davranış göstərdikdə, bu sizdə də neqativ hisslər oyardır (əsəb, qəzəb, qıcıqlanma, qorxu, carəsizlik və s) Uşağın hisslərinin təbii olduğunu qəbul etməlisiniz, onun səbəbini, gücünü, xarakterini müəyyən edib, uşaqla müsbət və konstruktiv münasibətinizi, mövqeyinizi qoruyub saxlamalısınız.

Bilməlisiz ki, siz ona nəyisə qadağan etdikdə, sizin də olduğu kimi uşağın da sonra öz qəzəbini ifadə etməyə haqqı var.

Onun diqqətini ətrafdakı insanların və sizin qəzəb yaradan hallara necə reaksiya verdiyinizə, emosiyaların ifadəsində hansı davranış modellərini adətən istifadə etdiyinizə yönləndirin. Böyük ehtimal uşağınız da sizi təkrarlıyacaqdır, təqlid edəcəkdir.

Aqressiv səhnələr olan verlişlərdən, filmlərdən, oyunlardan və s. uşağı mümkün dərəcədə uzaq tutun

Ona öyrədin:

Öz emosialarını və digər insanların emosiyalarını anlamağı

İnsanların hisslərinə şərik olmağı ( empatiya hissi)

Qəzəbini qəbul edilən, konstruktiv üsullarla ifadə etməyi.

Öz narazılığını digərlərini  manipulyasiya edərək deyil, acıq və müəyyən üsullarla ifadə etməyi

Digər insanlara hücum etmədən, öz şəxsi sərhədlərini qorumağı

Öz davranışlarının məhsuliyyətini hiss etməyi

 Ən əsası, öz uşağınıza və ətrafdakı insanlara qarşı pozitiv yanaşın

Unutmayın, müsbət nəticəni yalnız yüxarıda qeyd olunan tövsiyyələri sistematik, davamlı şəkildə tətbiq etdikdə ala bilərsizniz

Uşağın hisslərinə, tələbatlarına və ya istəklərinə qarşə səbrli  və  diqqətli olmaq çox vacibdir.

HİPERKATİV UŞAQLAR

Adətən biz aktiv, qorxmayan, canlı emosiyala malik olan, özünü ifadə etməkdən çəkinməyən və sş kimi uşaqlara hiperaktiv uşaq deyirik.  Lakin, hiperaktiv uşaqları, sadəcə aktiv, nümayişkar,  tez özündən çıxan, emosional uşaqlardan ayırmağı bacarmalıyıq.

Hiperaktiv  uşaqların davranışı həddindən artıq aktivliyi, impulsivliyi, yüksək emosionallığı fərqlnir. Belə uşaqları idarə etmək çətindir, onlar böyüklərin qoyduqları qadağalara və ya məhdudluqlara  riayət etmirlər, hər situasiyalarda eyni dərəcədə aktivdirlər, qaçırlar, səs salırlar  (evdə, dərsdə, mağazada, bağçada, həyətdə və s.). Onlar eyni zamanda tez və çox danışırlar, böyüklərin sözlərini sonuna qədər dinləmirlər,sözlərini kəsirlər, çoxlu suallar verirlər, lakin cavabları adətən sona qədər dinləmirlər. Bu uşaqlara diqqətlərini nəyəsə cəmləmək çətin olur, və bir qayda olaraq başladıqları işi/ oyunu sona qədər çatdırmırlar.  Adətən münaqişələrə səbəb olurlar, öz aqressiv davranışlarını idarə edə bilmirlər – uşaqları itələyirlər, dalaşırlar və s.

Hiperaktivliyin yaranma səbəbləri:

İrsiyyət

Hamiləlik  və ya  doğum zamanı yaranan patologiya

Baş beyin travması

İlk aylarda keçirdiyi infeksion xəstəliklər

Hiperaktiv davranışı davamlılığna və ya yüksəlməsinə səbəb əlverişsiz sosial mühit, psixoloji amillər də ol bilər. Adətən bura ailə amili daxil olur

Ailədə diqqətin yetərsiz olması

Ailədə münaqişələrin tez-tez olması

Fiziki şiddətin olması və s.

Hiperaktivliyin əlamətləri:

I.Hiperaktivlik - hərəkətli uşaqdır, bir yerdə uzun müddət otura bilmir, çox ,lakin məqsədsiz hərəkət edir ( qaçır, fırlanır, yerində yellənir ), sakit oynaya və ya nə iləsə məşqul ola bilmir, daim hərəkətə istiqamətlənib və özünü “mator” kimi aparır, danışqandır.

İmpulsivlik -  Düşünmədən və sona kimi dinləmədən suallara cavab verir, müxtəlif situasiyalarda öz növbəsini gözləməkdə çətinlik çəkir, sözü tez-tez kəsir, ətrafdakılara mane olur

II. Diqqət pozuntusu - Uşaq diqqətini cəmləyə bilmir və diqqətsizliyinə görə tez tez səhv edir, çalışmanı yerinə yetirərkən və ya oyun zamanı diqqətini saxlamaqda çətinlik çəkir, kənar təsirlər diqqətini tez yayındırır, qarşıya qoyulan çalışmanı sona kimi yerinə yetirə bilmir, qulaq asır, lakin elə görünür sanki eşetmir, daimi diqqət tələb edən işlərdən qaçır, təşkilatçılığı pisdir, tez -tez evdə və məktəbdə gərəkli olan (karandaş, kitab, alətlər, oyuncaqlar) şəxsi əşyalarını itirir, unutqandır.

Belə  uşaqların emosyalarınız tez-tez adətən güclü və parlaqdır, nitqi isə yüksəkdir.

Böyüklərin bilməsi vacibdir:

Yadda saxlayın, hiperaktiv uşağın kimisə incitmək və ya qəzəbləndirmək kimi məqsədi yoxdur. O yalnız davranışlarını və duyğularınıhislərini yaxşı idarə edə bilmir.

Uşağın qacmaq, oynamaq və səs salmaq kimi təbii ehtiyaclarını məhdudlaşdırmaq faydasızdır. Qəti şəkildə aktiv hərəkətləri qadağan etməyin.  Uşağa qışqırmayın— uca səs onun beyninin aktivliyi yalnız yüksəlir. Onun sakitləşməyən enerjisini konstruktiv yolla çıxatrmasına şərait yaradın, onun diqqətini başqa məşğuliyyətə yönəldin, imkan daxilində ona fəal hərəkət etməyi təklif etmək daha yaxşıdır: məsələn, qoyun o nəsə gətsin, aparsın, lövhəni silsin və s.

Uşağı sakitləşdirmək üçün onun əlini tutun, başını sığallayın, qucaqlayın. Onu təmkinliklə, sakitliklə başladığı işiss sonuna kimi çatdırdığı zaman tərifləyin. Özünü pis apardıqda nə olursa olsun onu üzr istəmək məcburiyyətində qoymayın.  

Belə uşağın tərbiyəsində əsas məqsəd — ona öz aktivliyini və impulsivliyini saxlamağı öyrətmək deyil, ona özünü idarə etməyi öyrətməkdir. Buna görə ona beyninin aktivliyinin azalmasını və yüksəlməsini

Hiperaktiv uşaqlar üçün aktivlik, fəallıq, təmiz havada su, qum və digər kiçik materiallarla dərslər çox faydalıdır. Kiçik motor bacarıqlarını idarə etməklə, uşağ özünü idarə etməyi öyrənir.

Rejim hiperaktiv uşaqlar üçün çox vacibdir, lakin onlar çox sərt olmamalıdır.

Hiperaktiv uşağı qınayıb, tənqid etməkdən çəkinməyin, çünki bu, onun çox da yüksək olmayan özünə inamını azaldacaq, təşvişini isə yüksəldəcəkdir. Bunlar isə öz növbəsində pnun hiperakivlik simptomlarını artıracaqdır. Uşaq beyninin aktivliyi üçün günahkar deyilər, ona görə onları daima danlamaq və cəzalandırmaq faydasızdır

Uşaq üçün öz daxili potensialını reallaşdırmaq çox vacibdir. Hərəkətlərində görüən uyğunsuzluğuna baxmayaraq o faydalı, yaxşı, sevilən uşaq olmaq istəyir. Bunun üçün ona  kiçik tapşırıqlar vermək lazımdır və  sonda etdikləri iş mükəmməl olmasa belə, onu etməyə sərf etdikləri bütün əməyə görə təşəkkür etmək vacibdir.

Tərbiyədə həddindən artıq yumşaqlıq və ya həddindən artıq şiddətdə qaçmaq lazımdır. Müxtəlif vəziyyətlərdə davranış qaydalarını açıq şəkildə izah edin və ondan onların davamlı olmasını tələb edin.

UŞAQLARDA YARANAN QORXULAR

Uşaqlar fiziki cəhətdən zəif olduqları və özlərini müdafiə edə bilmədikləri üçün qorxu onlara xas olan xüsusiyyətdir. Həyatın müəyyən dövrlərində qorxu bilinməyən və ya tanış olmayan situasiyalara qarşı təbii reaksiyadır. Lakin, zaman keçdikcə uşaqların təhlükə yaradacaq  vəziyyətlərlə başa gəlməsi üçün  müxtəlif bacarıqları inkişaf edir. Yalnız bəziləri obsesif şəkildə qorxu hissləri keçirirlər və zamanla bu daha da şiddətlənir (məsələn itlərdən qorxu, qaranlıqdan qorxu və s.) Bütün uşaqlar qorxularını idarə etməyi bacarmalıdırlar, əsaən də bu qorxular onların həyatında maneələr yaradırsa.

Sizin övladınız da tez-tez  qorxu hissini  keçirirsə səbəblari aşağıdakılar ola bilər

Təxəyyülü inkişaf edib

Zəif sinir sisteminə malikdir, həssasdır

Hər hansı bir hadisə nəticəsində onun təhlükəsizliyi pozulub, psixoloji travma alıb, ailəsində və ya çevrəsində itki, ağır xəstəlik, və ya başqa səbəbi ona başa salınmayan hadisə yaşanib

Böyüklər uşağa hiperhimayə göstərirlər, ona hər hansı iş və ya vəziyyətlə sərbəst başa gəlməsinə imkan yaradmırlar, o öz gücündə əmin deyil və tamamən böyüklərdən asılıdır

Onu yaşadığı qorxulara görə cəzalandırır və ya günahlandırırlar

Uşaqlar əsasən qorxurlar.

Yaxınların itkisindən (əsasən ananın), öz ölümlərindən, xəstəlikdən, qaranlıqdan, heyvanlardan, yatmaqdan,  izahı olmayan hadisələrdən (ruhlar, yad planetlilər, səslər, kölgələr, canlanan oyuncaqlar və s.), nağıl qəhrəmanlarından, dəyişikliklərdən, gələcək hadisələrdən, yeni fəaliyyətdən, tanımadıqları insanlardan, digər uşaq və böyüklər tərəfindən göstərilən agressiyadan, - bütün onlara təhlükə yarada biləcəyini düşündükləri hallardan

Uşaqların qorxularının yaş spesifikası mövcuddur. 2-3 yaşlarında uşaq ağrıdan, cəzalandırılmaqdan (məsələn həkimdə olarkən), yüksək səslərdən, qapalı məkandan, yalnızlıqdan, və əsasən da qaranlıqdan qorxur. 3-4 yaşlarında isə onların fantaziyalarının inkişafı ilə bağlı qorxular yaranır (məsələn nağıl qəhrəmanları). 6-7 yaşlarında (bəzən də daha tez) ölümdən qorxu daha çox yaranır.

Böyüklərə bunları bilmək vacibdir

Uşaq qorxuları normaldır və əksər hallarda qaçılmazdırlar. Çünki uşaqlar özlərini böyüklərlə müqaisədə balaca və gücsüz hiss edirlər.

Qorxu real və ya potensial təhlükəyə qarşı sağlam reaksiyadır. Qorxu subyektivdir. Əgər siz müəyyən bir haldan qorxmursunuzsa bu sizin yanınızdakının da bu haldan qorxmamalı olduğu anlamına gəlmir.

5-6 yaşdan başlayaraq uşaqlar ölüm mövzusunu dərk etməyə və bu haqda daha çox düşünməyə başlayırlar. Bu onlar üçün təbii  bir haldır.

Uşaq qorxularına necə  reaksiya göstərməli

Onları məntiqi yollarla başa salıb və qorxmamaq lazım olduğunu deməyin. O artıq qorxur və məntiqiniz ona kömək etməyəcək. « Mən səninləyəm» desəniz ona daha çox yardım etmiş olacaqsınız. Qorxuları daha yumuşaq şəkildə qarşılamaq, qəbul etmək, uşağı dəstəkləmək  və anlamağa çalışmaq, ona

Uşağı qorxuya görə danlayırsınızsa o özgüvənini itirərək özünü daha gücsüz və pis hiss edəcək. Danlayaraq onu qorxudan azad etməyəcəksiniz, əksinə gələn dəfə artıq qorxularını sizinlə bölüşməcək və içində yaşayaraq daha da böyüdəcək.

Bir mənə bax – mən heç qorxuram?! Deməyin heç bir xeyri yoxdur. Siz yetkin, böyük və güclüsünüz. Sizin üçün qorxmamaq çox asandır. Uşaq isə sizdən dəfələrlə balaca və gücsüz olduğunu anlayır.  Mən qorxmuram kəliməsini, sən daha zəifsən mənasında deyil, lakin mən səni qoruya bilərəm mənasında işlədə bilərsiniz. Qorxunu yalnız yaşayaraq onu fəth etmək mümkündür, iradə yolu ilə bu mümkünsüzdür. Bunu isə öz içində və ya başqa bir kəsdə dayaq hiss etdikdə yaşamaq mümkündür.

Uşağı qorxuya gətirən mövzulardan qaçmağa ehtiyac yoxdur. Əgər o sizinlə öz qorxusu haqqında danışmaq istəyirsə onu dinləyin. Qətiyyən onu qorxularına gülməyin. Bu zaman o özünə qapanıb qorxusu ilə başbaşa qala bilər. Qorxu haqqında danışmaq onun təsir gücünü  xeyli azaldır.

Uşaqlara tez-tez qorxularının rəsmini çəkir və ya canlandırırlar. Oyun və rəsm onların təxəyyülündə olan reallığı yaşamağa kömək edir, yaşadıqlarına emosional şəkildə reaksiya göstərirlər. Bu prosesə uşaq sizi dəvət etmədiyi müddətdə müdaxilə etməyin.

Onlarda qorxularını sizinlə bölüşmək istəyi varsa bu qorxunu plastelindən düzəltməklərini, onunla söhbət etməyini və ya onun haqqında xoşbəxt sonluqlu nağıl yazmaqlarını istəyə bilərsiniz.

Gecə qorxuları yaşandığı zaman yatmadan öncə müxtəlif  sakitləşdirici rituallardan istifadə edə bilərsiniz. Göstərdiyiniz sakit, mülayim,  münasibət uşaqlara hüzurla yatmağa kömək edə bilər.

Ən gözəl təsir göstərəcək yol onlar qorxu yaşadıqları zaman yanlarında olmaqdır. Nə üçün qorxduqları, nə baş verə biləcəyi haqda suallar verə bilərsiniz, birlikdə çıxış yolu düşünə bilərsiniz.

Evdə və sinifdə elə bir şərait yaratmaq vacibdir ki uşaqlar özlərini təhlükəsizlikdə hiss etsinlər.  Güvənə biləcəyi böyükləri yanında hiss etmək onlar üçün ən vacib müdafiyədir.

Psixoloqa müraciət etmək vacibdir , əgər...

Uşaqda eyni xarakterli qorxular təkrarlanırsa

Siz onunla qorxulardan və ya ölümdən necə danışacağınızı bilmirsinizsə

Uşaqda hər hansı aldığı bir psixoloji travma nəticəsində təhlükəsizliyi ilə əlaqələnən davranış dəyişikliyi müşahidə olunur

Ailədə uşağa başa salmaqda çətinlik çəkdiyiniz itki vəya digər hallar baş verib

ASTAGƏLLİK

Bu uşaqlar asta geyinirlər, asta yemək yeyirlər, xahişlərə və ya böyüklərin müraciyətlərinə asta reaksiya göstərirlər. Bundan da əlavə öz astagəlliklərindən özləri belə zərər görürlər. Böyüklər onlardan qıcıqlanırlar, danlayırlar, cəzalandırırlar. Ən əsası da onlar tədris zamanı əziyyət çəkirlər. Bunlar hamısı onların inkişafında öz izini buraxır, və belə uşaqlar əksər hallarda özlərinə qapanırlar və ünsiyyətdən qaçırlar.

Astagəl uşaqlar yalnız hərəkətləкinin yavaşlığı ilə fərqlənmirlər. Onların idrak prosessləri də astalığı ilə seçilir, məsələn bir suala cavab vermək və ya misal həll etmək üçün ilk növbədə fikirlərini cəmləməlidirlər. Yetərincə olmayan cəldlik onların danışıqlarında da müşahidə olunur, onlar sözləri uzadaraq deyirlər və gərəkdiyindən çox pauzalar edərək fikirlərini ifadə edirlər. Astagəllik xas olan uşaqların başqa bir xüsusiyyəti isə yeni fəaliyyətə keçməkdə çətinlik çəkmələridir. Belə uşaqlar stereotip sayılan hərəkətlərə, vərdiş etdikləri oyunlara meyillidirlər.

Uşaqların astagəlliyinin səbəbi onların mərkəzi sinir sisteminin özünəməxsus fəaliyyəti ilə və sinir prosesslərinin az hərəkətli olması ilə əlaqəlidir.

Bu xüsusiyyətlər, daha doğrusu onun hərəkərtlətinin tempi  isə anadangəlmə olan xarakter daşıyır.

Astagəl uşaqlara necə yardım etməli:

Başa düşmək lazımdır ki uşaq sizin acığınıza deyil sinir sisteminin xüsusiyyətinə görə asta hərəkət edir. Onunla göstəriş vermədən və günahlandırmadan ünsiyyət qurmağa çalışın. Sakit ton və mülayimlik qışqırmaq və cəzalandırmaqdan daha effektiv nəticə göstərəcək.

Onunla birlikdə iş gördüyünüz zaman əsəbləşməyin və onu tələsdirməyə çalışmayın. Belə rəfdar onun reaksiyasını daha da astalada bilər. Zamanı onun tempinə görə hesablayın. Məsələn tələsmədən səbrlə onun yuxudan qalxmağını (astagəl uşaqlara 5-10 dəqiqə sadəcə uzanmaq üçün lazım olur), əl-üzünü yumağını, səhər yeməyi yeməyini gözləyin.  Bunları nəzərə alaraq onu daha tez yuxudan oyadın. Uşağı tələsdirmək bir tək nəticəsiz deyil həm də ziyandır, çünki bu zaman uşağda nevroz təhlükəsi yaranır.

Kiçik məktəblilər zamanı bir prosess olaraq qəbul etməkdə çətinlik çəkirlər. Onlara zamanı izləməyi öyrədin.  Bunun üçün sizə dəqiqələrin keçdiyini vizual şəkildə əks etdirən qum saatı kömək edə bilər. Qum aşağı töküldükcə oyuncaqları yığmaq və ya geyinmək, yemək yemək ona sərbəst şəkildə öz sürətini dəyərləndirməyə kömək edəcək. Uğurlarına görə onu tərifləyin, əgər zamanı çatdırmadısa danlamayın.

Kiçik yaşda uşaqlara uzun göstərişlər verməyin. Onlar qısa və konkret olmalıdırlar. Məsələn “Get öz gödəkçəni gətir”

Bəzi uşaqlara söz demək bəs etmir, onlarla vizual və toxunaraq kontakt qurmaq məsləhətlidir. Məsələn ona yaxınlaşaraq başını sığallayın, gözlərinin içinə baxın və bir xahiş edin. Belə müraciyət üsulu daha effektivdir.

Onların şəxsiyyətləri haqqında mənfi qərar vermək üçün tələsməyin.  «Həmişə gecikirsən!» «Çox tənbəlsən!» kimi onların hərəkətlərini ümumiləşdirəcək kəlimələr işlətməyin. Onunla elə rəftar edin ki sanki siz ondan hər şeyi vaxtında yerinə yetirəcəyini gözləyirsiniz.

Günün rejimini qurun və ona tam riayət edin. Astagəl uşaqlara gündəlik işlərin qaydasına öyrəşmək daha asandır. Əgər o hər gün eyni zamanda yuxudan qalxırsa yemək yeyirsə dərs oxuyursa və s, ona qarşısında duran məsələlərlə başa gəlmək daha asan olacaq.

Uşaqla gələcək günün planını qurun, müzakirələr edin. Birlikdə neçədə qalxacağını, məktəbə hazırlaşmaq üçün nə qədər vaxt sərf edəcəyini düşünün.

Məşqlərə zaman ayırın. Gündəlik 10-15 dəqiqə məşqlərə sərf etmək sinir sisteminin fəaliyyətini cəldləşdirir. Məşqlərin oyun formasında keçirilməsi məsləhətdir. Əzələləri hərəkətə gətirən çalışmalar,  hərəkət tempinin tez-tez dəyişdirildiyi oyunlar xüsusən kiçik yaş qruları üçün faydalıdır. Məsələn uşaqla əl çalmağı, barmaqlarını müxtəlif sürətlə büküb açmağı, yavaş yavaş gəzməkdən başlayıb sürətin artırılması kimi oyunlar oynamaq olar.

Hər hansı bir fəaliyyəti müsbət emosional fonda yaratmaq vacibdir.  Yaxşı əhval ruhiyyə onlarda oyun zamanı yarandığı üçün onlardan sürətlərini artırmaları gərəkən məqamda oyun elementləri istifadə etmək olar.

Özünüzü və uşaqları bu fikrə alışdırın: onun astagəl olmağı onun pis ya da yaxşı olduğu anlamına gəlmir. O sadəcə olduğu kimidir və onu belə də qəbul etməliyik.